Błędy poznawcze i ich wpływ na Twój sposób zarządzania finansami. Sprawdź, czy podejmowane przez Ciebie decyzje są rzeczywiście tak racjonalne, jak Ci się wydaje. Bo przecież są, nieprawdaż?

W zamierzchłych czasach - żart taki, ale serio emisja tego programu odbywała się ponad dwie dekady temu 😉 - stacja Polsat miała w swojej ramówce program o wdzięcznym tytule “Macie co chcecie”. 

Konwencja programu polegała na tym, że w każdy odcinku pokazywano jakichś ciekawych ludzi i ich nietypowe umiejętności. 

Raz się trafił człowiek przyciągający metal. Innym razem konstruktor najmniejszego jeżdżącego rowerka. Myślę, że już będziesz wiedział jakiego rodzaju program to był 🙂

Rozrywka rozrywką, ale jeden odcinek szczególnie zapadł mi w pamięć. Opowiadał on historię chłopca (chyba nawet w moim wieku w tamtym czasie), który to dokonywał zakupu akcji.

Takich prawdziwych akcji na prawdziwej giełdzie. Szok 😉 

Takie przynajmniej miałem odczucie w tamtym okresie.

Bo moje wyobrażenie osób kupujących i sprzedających akcje na giełdzie było raczej bliskie hollywoodzkiemu przedstawieniu tematu. Panowie w garniturach, białych koszulach, czerwonych szelkach w nażelowanych włosach, krzyczą wniebogłosy, jak to kupują i sprzedają. 

Robili to wszystko w sali pełnej olbrzymich ekranów, które to były zapełnione wykresami, a gdzieś w tle przelatywały dziwne skróty i zaznaczone na czerwono lub zielono liczby. 

Typowy obraz giełdy z Wall Street według świeżo upieczonego nastolatka 😉 

A tutaj proszę - jego  (prawdopodobnie) rówieśnik kupuje sobie akcje. A to wszystko w okolicznościach końcówki lat dziewięćdziesiątych w Polsce 🙂

Czasy obecne

Na szczęście teraz moje wyobrażenie giełdy jest zdecydowanie inne. 

Wiek robi swoje, a i doświadczenia, które do tej pory się uzbierałyk też mają jakieś znaczenie. 

Także hollywoodzkie wyobrażenie handlu na giełdzie zostało zastąpione tym bardziej rzeczywistym obrazem.

Poza tym od pewnego czasu samemu dość mocno interesuje się inwestowaniem, więc i to wymogło na mnie pewne zmiany.

Ale to, czym jest spowodowane moje obecne zainteresowanie giełdą? 

Przede wszystkim tym, co aktualnie dzieje się na rynku 🙂 

Bardzo nisko oprocentowane lokaty i konta oszczędnościowe nie dają zbyt wiele zarobić. Pomimo tego, że zdarzają się jeszcze kuszące promocje dla nowych klientów - znajdziesz je tutaj i tutaj 🙂 - to dla starego wyjadacza na bieżąco korzystającego z ofert różnych banków to niestety ciekawych ofert jest jak na lekarstwo.

Nawet obligacje skarbu państwa już nie są tak bardzo opłacalne, jak jeszcze przed wybuchem pandemii (spadek oprocentowania).

Poza tym na pewnym etapie - czyli takim, w którym doszliśmy z żoną do wniosku, że nasza rodzina jest finansowo zabezpieczona poduszką finansową i funduszem bezpieczeństwa - wyszedłem z założenia, że warto zacząć kierować nadwyżki finansowe do budowy celów długoterminowych.

Z tego też powodu naturalnym według mnie ruchem jest wyjście ze strefy komfortu i wyruszenie na morze przygód związanych z rynkami kapitałowymi.

Poznaj zasadę numer 1

Skoro chodzi o inwestowanie na giełdzie, to uznałem, że jednak lepiej jest dmuchać na zimne i przeczytać to i owo na temat tego niezbadanego przeze mnie lądu. 

I nie to, że jestem jakimś ignorantem. Co to, to nie, bo pojęcia, definicje i inne takie rzeczy związane z inwestowaniem, giełdą, akcjami, kontraktami itd. znam. W końcu zainteresowania są, jakie są 😉

Jednak nigdy w praktyce z tej wiedzy nie korzystałem, a i nie uważam, że jej poziom jest zadowalający. 

Kierując się z resztą pierwszą zasadą jednego z najwybitniejszych inwestorów na świecie, czyli Warrena Buffetta: 

“Zasada numer 1: nigdy nie trać pieniędzy.”

Postanowiłem się odpowiednio wyedukować. I to nie tylko z tej części wiedzy, z której posiadania nie byłem zadowolony. 

Sięgnąłem odrobinę głębiej i poszedłem w kierunku psychologii w inwestowaniu i tym, co się z nią wiąże.  

Moja ciekawość doprowadziła mnie do miejsca, w którym to, co jest chlebem powszednim osób na co dzień zajmujących się inwestowaniem, przeplata się z częścią życia nieinwestującego na giełdzie zwykłego Kowalskiego i Nowaka.

Mowa tutaj o błędach poznawczych, które mają niebagatelny wpływ na podejmowane przez nas decyzje. Nie tylko te związane z rynkami finansowymi, ale i tymi wpływającymi na każdy aspekt naszego życia.

A że temat jest nader ciekawy, postanowiłem wybrać kilkanaście błędów poznawczych, które warto znać i przynajmniej próbować na nie zwracać uwagę przy okazji organizacji własnych finansów. 

I nie mówię tutaj tylko o pieniądzach umieszczonych na giełdzie, ale i tych umieszczonych w naszym portfelu. 

Błędy poznawcze a podejmowanie decyzji (nie tylko tych finansowych)

Zanim przejdę do tematu wpisu, zacznę od tego, że ludzki mózg jest niesamowitym narzędziem 🙂

I nie chce się tutaj nad tym zbytnio rozwodzić, bo sam fakt, że piszę te słowa na klawiaturze, podłączonej do komputera, który to jest podpięty do internetu, a Ty możesz je przeczytać o dowolnej porze i z dowolnego miejsca na świecie jest wręcz niesamowite. 

Zresztą samo czytanie, pisanie i mówienie jest czymś, co jako jedyny gatunek na świecie opanowaliśmy, a to już o czymś świadczy 😉

Z drugiej jednak strony jest on straszliwym leniem (ten mózg oczywiście 😉 ), który to niespecjalnie lubi się wysilać. 

Każdy z nas doświadcza tego na co dzień. Jak tylko mamy do podjęcia ważną z naszego punktu widzenia decyzje to nie jedna osoba mogłaby powiedzieć, że się przy tym nieźle spociła intelektualnie. A czasem i dosłownie. 

No ale ciągłe takie intensywne myślenie byłoby przecież dla nas zabójcze. Zwłaszcza gdy jeszcze nie byliśmy na tym etapie ewolucyjnym co teraz. 

Także w tamtych odległych czasach decyzje przez nas podejmowane opierały się w dużej mierze na tak zwanym mózgu gadzim. To on odpowiadał za błyskawiczne reakcje. Uciekaj, walcz albo giń, było dla naszych przodków chlebem powszednim. I nie było czasu na zastanawianie się. Trzeba było podejmować decyzje tu i teraz a najlepiej zaraz, bo zagrożenie czyhające na nasze życie czekać nie będzie. 

Dopiero na późniejszym etapie rozwoju nasz mózg rozwinął się w kierunku bardziej analitycznego rozumowania. Dokładnie ten sposób myślenia wybieramy w momencie podejmowania trudnych decyzji. A jak już wspominałem, jest to niesamowicie wycieńczające zajęcie dla nas i naszego mózgu. 

A że jest z niego niezły leniuszek (tak, cały czas mówię o naszym mózgu 😉 ) to stara się on jak najrzadziej zaprzęgać siebie do takiej ciężkiej pracy 😉 

Z tego też powodu stosuje różnego rodzaju sztuczki, uogólnienia i skróty. A te prowadzą do błędów poznawczych, którym ulegamy praktycznie wszyscy i na każdym kroku. 

Czym są błędy poznawcze?

Ok skoro wiemy (z dużym uogólnieniu rzecz jasna) jak nasz mózg działa i do czego to może prowadzić, to dowiedzmy się, czym są te błędy poznawcze mające wpływ na nasze życie. 

Według Wikipedii - tutaj linkuje stosowny artykuł  - błędy poznawcze to w naukach społecznych określenie jakiegoś wzorca nieracjonalnego postrzegania otaczającej nas rzeczywistości. 

Mają one wpływ na nasze: 

• postępowanie, 
• rozumowanie, 
• zachowanie, 
• emocje.

Co ciekawe nie od razu błędy poznawcze były określane błędami. Czasami zdarzało się, że od momentu zauważenia i opisania mechanizmu stojącego za danym błędem poznawczym do momentu jego wyjaśnienia potrafiło minąć kilkaset lat. 

Jednym z takich błędów poznawczych jest tak zwany efekt kontrastu. Został on stosownie opisany dopiero w XX wieku.

Zauważony już w XVII wieku przez Johna Locke'a polega on na tym, że letnia woda raz może nam się wydać gorąca, a raz chłodna w zależności od tego, w jakiej wodzie wcześniej trzymaliśmy rękę. 

Także jak widać coś tak błahego dla nas z punktu widzenia codzienności może być błędem poznawczym mającym wpływ na nas i nasze otoczenie. 

Wziąłem na warsztat tylko niektóre błędy poznawcze

Zanim jednak przejdę do omówienia wybranych przeze mnie błędów poznawczych, postanowiłem napisać, dlaczego wybrałem te konkretne błędy, a nie inne. 

Mój wybór padł na nie nie bez przyczyny. 

Chciałem skupić się tylko na tych konkretnych błędach poznawczych, które mają bezpośredni wpływ na nasze finanse. 

Chciałem wybrać tylko te (według mnie oczywiście) najistotniejsze 😉 

Jeśli jednak po przeczytaniu poniższej listy uznasz, że warto na niej umieścić coś jeszcze, to pisz śmiało w komentarzu 🙂 

Zawsze mogę wyedytować tekst i go uzupełnić 🙂 

Za to pełną listę błędów poznawczych znajdziesz pod tym linkiem - klik. Artykuł z Wiki jest dość obszerny, ale nawet dla zaspokojenia własnej ciekawości warto w do niego zajrzeć. Możesz poczuć się zaskoczony, ilu błędom poznawczym dajemy się zrobić na szaro 😉

Heurystyki, czyli tam, gdzie jeden błąd poznawczy to za mało

Nie byłbym sobą, gdybym nie wspomniał jeszcze o jednej rzeczy w kontekście błędów poznawczych wpływających na podejmowane przez nas decyzje 🙂 

Także właśnie teraz rozwinę to, co jest nazywane heurystykami (heurystyką). 

Są to, ogólnie rzecz ujmując, uproszczone metody wnioskowania. Jak wspomniałem wyżej, nasz mózg jest leniuszkiem i nie specjalnie chce mu się wysilać, bardziej niż powinien. Z tego też powodu wykorzystuje różnego rodzaju sztuczki, aby ułatwić sobie pracę i zużywać minimalne ilości energii. 

Żeby to robić sprawnie i szybko upraszcza wszystko do minimum. A to powoduje powstanie poniżej wymienionych heurystyk. 

Same w sobie aktywują one niektóre błędy poznawcze. Ewentualnie są zlepkiem kilku błędów występujących jednocześnie. 

Jakby jeden błąd poznawczy w jednym czasie to za mało 😉 

Wyróżnia się 3 główne heurystyki:

• Zakotwiczenia 
• Dostępności
• Reprezentatywności

Oczywiście jest ich więcej i przytrafiają się one też poza obszarami psychologii społecznej, ale nad nimi skupiać się teraz nie będę. 

Pozwolę sobie za to opisać wcześniej wymienione heurystyki, aby pokazać Ci, że jeden błąd poznawczy to jeszcze nic w porównaniu z nimi 😉 

Heurystyka zakotwiczenia i błędy poznawcze z niej wynikające mogą, a nawet mają bezpośredni wpływ na nasze finanse. fot. Manuel Keusch z Pexels

Heurystyka zakotwiczenia

Zacznę od heurystyki zakotwiczenia. Gdy jej ulegniemy ma ona bezpośredni wpływ na podejmowane przez nas decyzje. I to zwłaszcza te w kontekście finansów osobistych. 

Jest to uproszczona metoda wnioskowania polegająca na tym, że nasze decyzje i konsekwencje z nimi płynące opieramy na pierwszej informacji, która do nas dotrze. Jednocześnie ignorujemy inne, które docierają do nas w późniejszej czasie.

I nie ma znaczenia czy dana informacja dotyczy przeprowadzanych przez nas negocjacji, zakupów czy wyceny naszej pracy.

Typowym przykładem miejsca, w którym możemy paść jej ofiarą, jest przystąpienie do negocjacji ceny nieruchomości.  Sprzedający nieruchomość daje swoją cenę i właśnie wtedy nasz mózg pada ofiara zakotwiczenia. 

To właśnie ta cena podana przez sprzedającego będzie teraz dla nas kotwicą i wokół niej będą odbywały się negocjacje. 

Z drugiej jednak strony można heurystykę zakotwiczenia wykorzystać na swoją korzyść. Przy okazji negocjacji własnej podwyżki wystarczy podać wyższą kwotę niż się oczekuje 😉 Ponownie zadziała “zakotwiczenie” i możliwe, że uda się coś na tym zyskać. 

Heurystyka dostępności

Podobnie jak w przypadku heurystyki zakotwiczenia mamy tutaj przykład z uproszczona metodyką wnioskowania. 

Polega ona na tym, że jesteśmy bardziej skłonni przywołać w pamięci i nadać konkretnym sytuacjom wyższe prawdopodobniej ponownego ich wydarzenia się niż jest to w rzeczywistości. 

Ma to miejsce zwłaszcza w kontekście zdarzeń lub sytuacji, które miały miejsce niedawno oraz są przez nas silnie nacechowane emocjonalnie. 

Gdy raz zostaniemy oszukani przy okazji podejmowania decyzji związanych z naszymi finansami, to przy następnej okazji zainwestowania swoich pieniędzy z góry założymy, że ponownie możemy zostać oszukani w ten sam sposób.

Heurystyka dostępności ujawnia się nie tylko przy okazji decyzji związanych z naszymi finansami. Gdy dojdzie do katastrofy lotniczej, to uznajemy, że ich częstotliwość jest zdecydowanie wyższa, niż być powinna. 

Nawet pomimo wiedzy o tym, że loty samolotem są jednym z najbezpieczniejszych środków transportu zbiorowego na świecie. 

Heurystyka reprezentatywności

Tak jak w przypadku dwóch poprzednich heurystyk ta również jest uproszczoną metodyką wnioskowania. 

Objawia się ona tym, że dokonujemy odpowiedniej klasyfikacji osób lub rzeczy jedynie na podstawie częściowego podobieństwa do innych osób, lub rzeczy, które już znamy i są one dla nas typowe i charakterystyczne. 

Często ignorując dane, np. statystyczne, które mówią co innego. 

Mężczyzna w białym kitlu poruszający się po szpitalu to pewnie lekarz. Pani w garsonce wychodząca z sądu to zapewne prawnik. Pan w cylindrze przed naszymi drzwiami to musi być kominiarz. 

I można podać jeszcze kilka takich przykładów, ale myślę, że wiesz, do czego zmierzam 🙂

Ranking kont i lokat

Konta osobiste do 600 PLN ekstra

 Konta oszczędnościowe do 8,0%

Lokaty bankowe do 7,1%

Promocje bankowe

Konta firmowe do 2900 PLN ekstra

Najtańsze ubezpieczenie

Błędy poznawcze utrudniające podejmowanie dobrych decyzji finansowych

No to teraz, po tym dłuższym wstępie przejdźmy do listy błędów poznawczych utrudniających podejmowanie dobrych decyzji finansowych. 

Odrobinę ich jest, ale liczę, że po tej lekturze zaczniesz baczniej przyglądać się temu, w jaki sposób podejmujesz swoje decyzje. I to nie tylko te finansowe 🙂 

Iluzja grupowania

Jest to dość ciekawy błąd poznawczy. Polega on na tym, że osoba padająca jego ofiarą doszukuje się różnego rodzaju wzorców tam, gdzie ich w rzeczywistości nie ma. 

Ewentualnie dwie całkowicie niepowiązane ze sobą sytuacje, następujące po sobie są przez nią odbierane jako powiązane ze sobą. Tym usilniej doszukuje się pomiędzy nimi związku, im bardziej zależy jej na takim, a nie innym wyniku wychodzącym z ich zaistnienia. 

Jednym z przykładów iluzji grupowania są odpowiedzi w testach jednokrotnego wyboru. Tak, w tych testach, w których trzeba zaznaczyć jedną z czterech dostępnych odpowiedzi kryjących się pod literami a, b, c, d. 

Wypełniając taki test, niejednokrotnie zaczynamy się zastanawiać, czy udzielamy dobrych odpowiedzi i jest to tym mocniej widoczne, gdy w każdym z pytań zaznaczamy cały czas tę samą literę co w pytaniu powyżej. Otrzymujemy wtedy zgrabny ciąg tych samych liter.  

Zdarza się, że chcąc przerwać taki ciąg, udzielamy błędnej (wbrew sobie oczywiście) odpowiedzi, aby go przerwać 🙂

Błędy poznawcze potrafią skryć się nawet pod pozytywnie kojarzącymi się efektami. fot. Wirestock

Efekt skupienia

Skupienie jest ważne. Zwłaszcza w dzisiejszych czasach gdzie praktycznie na każdym kroku jesteśmy bombardowani różnego rodzaju rozpraszaczami w postaci powiadomień, reklam itp. rzeczy, które atakują nas z każdej strony. 

Jednak błąd poznawczy znany pod nazwą efektu skupienia wcale nie jest już pozytywny. W końcu jest błędem 😉 

Polega on na tym, że osoba, która ma podjąć jakąś decyzje, fiksuje się tylko i wyłącznie na jednym i tym najbardziej widocznym szczególe całkowicie ignorując inne. I to właśnie opierając się tylko na tym jednym argumencie, wydaje ostateczny osąd.

Widać to najlepiej na przykładzie osób, które niedawno straciły pracę. 

Fiksują się na tyle mocno nad faktem znalezienia nowego zatrudnienia ze często ignorują sygnały mówiące o tym, że mogą założyć własną firmę ewentualnie się przebranżowić i zarabiać zdecydowanie lepiej niż do tej pory.

Efekt aureoli

Jest to jeden z tych błędów poznawczych, który wynika z heurystyki zakotwiczenia. Uaktywnia się on na podstawie pierwszego wrażenia 😉 

Mówi się, że jest ono ważne, co wcale nie dziwi. Jednak w naszym przypadku potrafi spowodować wiele nieciekawych sytuacji.

Efekt aureoli powoduje, że na podstawie jednej pozytywnej cechy widocznej u drugiej osoby jesteśmy skłonni stwierdzić, że pozostałe cechy jej osobowości również są pozytywne. 

Działa to też w drugą stronę. 

Gdy na pierwszy rzut oka zauważymy jakąś negatywną cechę osobowości, zakładamy, że pozostałe również takie są. 

Wykorzystują to różnego rodzaju naganiacze. Widząc takiego delikwenta z białym uśmiechem, teczką i w garniturze zaczynamy podświadomie przypisywać mu pozostałe cechy osobowości pasujące do naszego pierwszego wrażenia. 

Dlatego w kontaktach z nowymi osobami (a zwłaszcza takimi, które próbują nam coś sprzedać) warto zwrócić uwagę na ten efekt, aby nie dać się naciągnąć. 

Efekt autorytetu

Błąd poznawczy wykorzystywany najczęściej przy okazji różnego rodzaju dyskusji. Polega on na powołaniu się jednej ze stron sporu na jakiś autorytet eksperta i wykorzystaniu tegoż eksperta do potwierdzenia tezy, na której kompletnie się ona nie zna. Mowa oczywiście o naszym ekspercie. 

I nie byłoby w tym nic złego gdyby druga strona biorąca udział w dyskusji podważyła słuszność tej tezy i zdanie (nie) eksperta.

Niestety większość z nas się o to nie pokusi, aby nie być odebranym jako osoby zarozumiałe, przez co wolimy przemilczeć ten fakt nawet pomimo odpowiedniej wiedzy na ten temat. 

Samospełniająca się przepowiednia

Zakładam, że każdy z nas przynajmniej raz w życiu słyszał (najczęściej od swojego rodzica 😉 ), aby czegoś tam nie robił, bo jak to zrobi, to coś się może stać. Oczywiście nie mogło być też inaczej i jak tylko się coś wykonało, to zaraz pojawiał się efekt, przed którym nas ostrzegano. 

W ten sam sposób działa samospełniająca się przepowiednia. Ten błąd poznawczy powoduje, że zaczynamy wierzyć, iż się coś wydarzy i mimowolnie sami doprowadzamy do tego wydarzenia. 

Mieliśmy tego przykład na początku pandemii. Ludzie masowo rzucili się na wykupywanie papieru toaletowego, mąki, cukru itd. z obawy, że może tego zabraknąć w sklepach. I ostatecznie zabrakło, co jeszcze mocniej wszystkich utwierdziło, że to, co przewidzieli, się sprawdziło. 

Efekt wspierania decyzji

Kojarzysz pewnie powiedzenie, że tylko krowa nie zmienia zdania? Pewnie tak co nie zmienia faktu, że inaczej jest z decyzjami, które podejmujemy. 

Gdy już jakaś zapadnie to bardzo rzadko zdarza nam się ją zmienić. Jest to właśnie wywołane efektem wspierania decyzji i tym, że pamiętamy podjęte przez nas decyzje, jako zdecydowanie lepsze niż one w rzeczywistości mogły być. 

Jednocześnie brak nam wiedzy na temat tego, jakie konsekwencje mogłyby być gdybyśmy podjęli całkowicie inną decyzję.

Dotyczy to również argumentów za nimi przemawiających.

Poza tym opcja inna niż wybrana przez nas jest zazwyczaj dla nas mniej znana. 

Mam na myśli to, że przy podjęciu aktualnej decyzji mieliśmy więcej informacji i to ten fakt utwierdza nas w przekonaniu, że decyzja przez nas podjętą jest tym lepszym wyborem.